कठोउपनिषद–प्रवचन-17

अमृत की उपलब्‍धि मृत्‍यु के द्वार पर—सतरहवां प्रवचन

शंत चैका च हदयस्य नाद्यस्तासां मूर्धानमभिनि: सुतैका।

तयोर्ध्वमायन्नमृतत्वमेति विष्वंङ्न्या उत्क्रमणे भवन्ति।।16।।

अंगुष्ठमात्र: पुरुषोऽन्तरात्मा सदा जनानां हृदये सन्निविष्ट:।

तं स्वाच्छरीराह्मवृहेन्दुंजादिवेषीकां धैयेंण

तं विद्याच्छुक्रममृतं विद्याच्छूक्रममृतमिति।। 17।।

मृत्युप्रोक्तां नचिकेतोऽथ लम्ब्बा विद्यामेतां योगविधिं च कृत्नम्।

ब्रह्मप्राप्तो विरजोडभूद्विमृत्युरन्योऽप्येवं वो विदध्यात्ममेव।।18।।

हृदय की (कुल मिलाकर) एक सौ एक नाड़िया हैं। उनमें से एक (नाड़ी) मूर्धा ( कपाल) की ओर निकली हुई है (इसे ही सुमुम्ना कहते हैं)। उसके द्वारा ऊपर के लोकों में जाकर (मनुष्य) अमृतत्व को प्राप्त हो जाता है। दूसरी एक सौ नाड़िया मरणकाल में (जीव को) नाना प्रकार की योनियों में ले जाने की हेतु होती हैं।।16।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-17”

कठोउपनिषद–प्रवचन-16

कामना का विसर्जन ही मृत्‍यु का विसर्जन—सोलहवां प्रवचन

नैव वाचा न मनसा प्राप्तुं शक्यो न चक्षुषा।

अस्तीति ब्रुवतोsन्यत्र कथं तदुपलभ्यते।। 12।।

अस्तीत्येवोपलब्धव्यस्तत्वभावेन चोभयो:।

अस्तीत्येवोपलब्धस्य तत्वभाव: प्रसीदति।। 13।।

यदा सर्वे प्रमुव्यन्ते कामा येष्स्य हृदि श्रिता।

अथ मर्त्‍योsमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते।। 14।।

यदा सर्वे प्रभिद्यन्ते हृदयस्येह ग्रन्धय:।

अथ मत्योंऽमृतो भवत्येतावद्धयनुशासनम्।। 15।।

वह परब्रह्म परमेश्वर न तो वाणी से न मन से ( और) न नेत्रों से ही प्राप्त किया जा सकता है। वह है ऐसा कहने वालों से अन्यत्र भिन्न पुरुषों को वह किस प्रकार उपलब्ध हो सकता है। 12।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-16”

कठोउपनिषद–प्रवचन-15

अचाह छलांग है प्रभु में—पंद्रहवां प्रवचन

न संदृशे तिष्ठति रूपमस्य न चक्षुषा पश्यति कश्चनैनम्।

हृदा मनीषा मनसाभिम्प्यूप्तो य एतद् विदुरमृतास्ते भवन्ति।।9।।

यदा पंचावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह।

बुद्धिश्च न विचेष्टति तामाहु: परमां गतिम्।।10।।

तां योगमिति मन्यन्ते स्थिरामिन्द्रियधारणाम्।

अप्रमत्तस्तदा भवति योगो हि प्रभवाध्ययौ।।11।।

इस परमेश्वर का वास्तविक स्वरूप अपने सामने प्रत्यक्ष विषय के रूप में नहीं ठहरता इसको कोई भी चर्मचक्षुओं द्वारा नहीं देख पाता। मन से बारंबार चिंतन करके ध्यान में लाया हुआ (वह परमात्मा) निर्मल और निश्चल हृदय से  ( और) विशुद्ध बुद्धि के द्वारा देखने में आता है। जो इसको जानते हैं वे अमृतस्वरूप हो जाते हैं।। 9।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-15”

कठोउपनिषद–प्रवचन-14

परमात्‍मा : परम तटस्‍थता—चौदहवां प्रवचन

यथाssदर्शे तथाssत्मनि यथा स्वप्ने तथा पितृलोके।

यथाप्सु परीव ददृशे तथा गन्धर्वलोके छायातपयोरिव ब्रह्मलोके।।5।।

इन्द्रियाणां पृथग्भावमुदयास्तमयौ च यत्।

पृथगुत्पद्यमानानां मत्वा धीरो न शोचति।।6।।

इन्द्रियेथ्य: परं मनो मनस: सत्त्वमुत्तमम्।

सत्त्वादधि महानात्मा महतोsव्यक्तमुत्तमम्।।7।।

अव्यक्तात्तु पर: पुरुषो व्यापकोऽलिंग एव च।

यं ज्ञात्वा मुच्‍यते जन्तुरमृतत्वं च गच्छति।।8।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-14”

कठोउपनिषद–प्रवचन-13

सत्‍य की अभिव्‍यंजना विपरीतताओं में—तैहरवां प्रवचन

तृतीय वल्‍ली :

ऊर्ध्वमूलोउवाक्शाख एषोsश्वत्थ: सनातन:।

तदेव शुक्रं सद् ब्रह्म तदेवामृतमुव्यते।

तस्मिल्लोका: श्रिताः सर्वे तदु नात्येति कस्वन। एतद्वै तत्।।1।।

यदिदं किं च जगत्सर्वं प्राण एजति निःसृतम्।

महद्भयं वज़मुद्यतं य एतद्धिरमृतास्ते भवन्ति।।2।।

भयादस्याग्निस्तपति भयात् तपति सूर्य:।

भयादिन्द्रश्च वायुश्च मृत्युर्धावति पंचम:।। 3।।

इह चेदशकद् बोद्धुं प्राक् शरीरस्य विम्रस:।

तत: सर्गेष लोकेष शरीरत्वाय कल्पते।।4।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-13”

कठोउपनिषद–प्रवचन-12

परमात्‍मा एक माध्‍यमरहित अनुभव—बाहरवां प्रवचन

अग्निर्यथैको भवन प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभव।

एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं रूपं प्रतिरूपो बहिश्च।। 9।।

वायर्यथैको भवन प्रविष्टो रूपं रूपं प्रतिरूपो बभव।

एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा रूपं स्वयं प्रतिरूपो बहिश्च।। 10।।

सूर्यो यथा सर्वलोकस्य चभुर्न लिध्यते चाखुषैर्बाह्यदोषै:।

एकस्तथा सर्वभूतान्तरात्मा न लिप्यते लोकदुःखेन बाह्य:।। 11।।

एको वशी सर्वभूतान्तरात्मा एकं रूपं बहुधा यः करोति।

तमात्मस्थ येऽनुपश्यन्ति धीरास्तेषां सुखं शाश्वतं नेतरेषाम्।। 12।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-12”

कठोउपनिषद–प्रवचन-11

बोध ही ऊर्ध्‍वगमन—ग्‍यारहवां प्रवचन

द्वितीय वल्ली :

पुरमेकादशद्वारमजस्यावक्रचेतस:।

अनुष्ठाय न शोचति विमुक्तश्च विमुव्यते।।एतद्वै तत्।। 1।।

हन्स: शुचिषद् वसुरन्तरिक्षसद्धोता वेदिषदतिथिर्दुरोणसत्।

नृषद् वरसदृतसद् व्योमसदबा गोजा व्यतजा अद्रिजा ऋतं बृहत्।। २।।

ऊर्ध्वं प्राणमन्नयत्यपानं प्रत्यगस्यति।

मध्ये वामनमासीनं विश्वे देवा उपासते।। 3।।

अस्य विसंसमानस्य शरीरस्थस्य देहिनः।

देहाद्विमुव्यमानस्य किमत्र परिशिष्यते।।एतद्वै तत्।।4।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-11”

कठोउपनिषद–प्रवचन-10

निर्धूम—ज्‍योति की खोज—दसवां प्रवचन

मनसैवेदमाप्तव्यं नेह नानास्ति किंचन।

मृत्यो: स मृत्युं गच्छति य इह नानेव पश्यति।। 11।।

अंगुष्ठमात्र: परुषो मध्य आत्मनि तिष्ठति।

ईशानो भतभव्यस्य न ततो विजगुप्सते।। एतद्वै तत्।। 12।।

अंगुष्ठमात्र: परुषो ज्योतिरिवाधअमक:।

ईशानो भतभव्यस्य स एवाद्य स उ श्व:।। एतद्वै तत्।। 13।।

यथोदकं दुगें वृष्टै पर्वतेषु विधावति।

एवं धर्मान् पृथक् पश्यंस्तानेवानविधावति।। 14।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-10”

कठोउपनिषद–प्रवचन-09

आत्‍म ज्ञान ही प्रत्‍यक्ष ज्ञान—नौवां प्रवचन

द्वितीय अध्‍याय—

प्रथम वल्‍ली :

परांचि खानि व्‍यतृणत् स्‍वभंभूस्‍तस्‍मात्‍परांपश्‍यति नान्‍तरात्‍मन्।

कस्विद्धीर: प्रत्यगात्मानमैक्षदावृत्तचक्षुरमृतत्वमिच्छन्।। 1।।

पराच: कामाननुयन्ति बालास्ते मृत्योर्यन्ति विततस्य याशम्।

अथ धीरा अमृतत्व विदित्वा ध्रुवमधुवेष्विह न प्रार्थयन्ते।। 2।।

येन स्वयं रसं गन्धं शब्दान्स्पर्शान्‍श्‍च मैथुनान्।

एतेनैव विजानाति किमत्र परिशिष्यते।। एतद्वै तत्।।3।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-09”

कठोउपनिषद–प्रवचन-08

धर्म का आधार—सूत्र : मौन—आठवां प्रवचन

एषु सर्वेषु भतेषु गूढोत्मा न प्रकाशते।

दृश्यते त्वग्र्यया बुद्धया सूक्ष्यया सूक्ष्मदर्शिभि:।। 12।।

यच्छेद्वामनसी प्राज्ञस्तद्यच्छेचान आत्मनि।

ज्ञानमात्मनि महति नियच्छेत्तद्यच्छान्त आत्मनि।। 13।।

उत्तिष्ठत जाग्रत प्राप्य वरान्निबोधत।

क्षुरस्य धारा निशिता दुरत्यया दुर्गें पथस्तत्कवयो वदन्ति।। 14।।

अशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययं तथारसं नित्यमगन्धवच्च यत्।

अनाद्यनन्तं महत: परं ध्रुव निचाटय तत्रत्युमुखात् प्रमुच्यते।।15।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-08”

कठोउपनिषद–प्रवचन-07

धर्म का आधार—सूत्र : विवेक—सांतवां प्रवचन

यस्‍तु विज्ञानवान् भविति युक्‍तेन मनसा सदा।

तस्‍येन्‍द्रियाणि वश्‍यनि सदश्‍वा इव सारथे:।।6।।

यस्त्‍वविज्ञानवान् भवत्यमनस्क: सदाशुचि:।

न स तत्यदमाप्नोति सन्सारं चाधिगच्छति।।7।।

वस्तु विज्ञानवान् भवति समनस्कः सदा शुचि:।

स तु तत्यदमाप्तोति यस्माद् भयो न जायते।। 8।।

विज्ञानसारथिर्यस्तु मनः प्रग्रहवान् नर:।

सोऽध्वनः पारमाप्योति तद्विष्णो: परमं पदम—।। 9।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-07”

कठोउपनिषद–प्रवचन-06

ज्ञान अनंत यात्रा है—छटवां प्रवचन

आसीनो दूर वजति शयानो याति सर्वतः।

कस्तं मदामदं देवं मदन्यो ज्ञातुमर्हति।।21।।

अशरीर शरीरेध्वनवस्थेष्यवस्थितम्।

महान विभुमात्मान मत्वा धीरो न शोचति।।22।।

नायामात्मा प्रवचनेन लथ्यो न मेधया न बहुना श्रुतेन।

यमेवैष वृणुते तेन लभ्यस्तस्यैष आत्मा विवृणुते तनूंस्वाम्।।23।।

नाविरतो दुश्चरितान्नाशान्तो नासमाहितः।

नाशान्तमानसो वापि प्रज्ञानेनैनमामुयात्।।24।।

यस्य ब्रह्म च क्षत्र च उभे भवत ओदनः।

मृत्युर्यस्योपसेचनं क इत्था वेद यत्र सः।।25।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-06”

कठोउपनिषद–प्रवचन-05

सतत अतिक्रमण की प्रक्रिया ही परमात्‍मा—पांचवां प्रवचन

अन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मादन्यत्रास्माक्तताकृतात्।

अन्यत्र भूताच्च भव्याच्च यत्तत्यश्यसि तद्वद।। 14।।

सर्वे वेदा यत् पदमामनन्ति तपांसि सर्वाणि च यद् वदन्ति।

यदिच्छन्तो ब्रह्मचर्यं चरन्ति तत्ते पदं संग्रहेण ब्रवीम्योमित्येतत्।। 15।।

एतद्धधेवाक्षरं ब्रह्म एतद्धधेवाक्षरं परम्।

एदद्धबेवाक्षरं ज्ञात्वा यो यदिच्छति तस्य तत्।। 16।।

एतदालम्बनं श्रेष्ठमेतदालम्बनं परम्।

एतदालम्बनं ज्ञात्वा ब्रह्मलोके महीयते।। 17।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-05”

कठोउपनिषद–प्रवचन-04

नास्‍तिक का सत्‍य, आस्‍तिक का असत्‍य : मृत्‍यु—चौथा प्रवचन

न साम्पराय: प्रतिभाति बालं प्रमाद्यन्तं वित्तमोहेन मूढम्।

अयं लोको नास्ति पर इति मानी पुन: पुनर्वशमापद्यते मे।। 6।।

श्रवणायपि बहुभियों न लभ्य: मृण्वन्तोsपि बहवो यं न विद्य:।

आश्चयों वक्ता कशलोडस्य लआऽऽस्वयों ज्ञाता कशलानशिष्ट:।। 7।।

न नरेणावरेण प्रोक्त एष सुविज्ञेयो बहुधा चिज्यमान:।

अनन्यप्रोक्ते गतिरत्र नास्ति अणीयान् ह्यतर्क्यमणुप्रमाणात्।। 8।।

नैषा तर्केण मतिरापनेया प्रोक्तान्येनैव सुज्ञानाय प्रेष्ठ।

यां त्वमाप: सत्यमृतिर्बतासि त्वादृक् नो भूयान्नचिकेत: प्रष्टा।। 9।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-04”

कठोउपनिषद–प्रवचन-03

सन्‍यास वैराग्‍य में हेतु रूपा : मृत्‍यु—तीसरा प्रवचन

द्वितीय बल्‍ली :

अन्‍यत्‍छेूयोध्न्यदुतैव प्रेयस्ते उभे नानाथें पुरुषं सिनीत:।

तयो: श्रेय आददानस्य साधु भवति हीयतेsर्थाद्य उ प्रेयो वृणीते।। 1।।

श्रेयश्च प्रेयश्च मनुष्यमेतस्तौ सम्परीत्य विविनक्ति धीर:।

श्रेयो हि धीरोऽभि प्रेयसो वृणीते प्रेयो मन्दो योगक्षेमाद् वृणीते।। 2।।

स त्वं प्रियान् प्रियरूपाक्य कामानभिध्यायन्नचिकेतोइत्यस्राक्षी:।

नैतान् सृंकां वित्तमयीमवाप्तो यस्यां मंजन्ति बहवो मनुष्य।:।। 3।।

दूरमेते विपरीते विषूची अविद्या या च विद्येति ज्ञाता।

विद्याभीप्सिन नचिकेतसं मन्ये न त्वा कामा बहवोऽलोलुपन्त।।4।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-03”

कठोउपनिषद–प्रवचन-02

मृत्‍यु–पार की प्रामाणिक राजदां : मृत्‍यु—दूसरा प्रवचन

येयं प्रेते विचिकित्सा मनुष्येपुस्तीत्येके नायमस्तीति चैके।

एतद्विद्यामनुशिष्टस्लयाहं वराणामेष वरस्तृतीय:।।20।।

देवैरत्रापि विचिकित्सित पुरा न हि सुविज्ञेयभणुरेष धर्म:।

अन्यं वरं नचिकेतो वृणीध्व मा मोपरोत्सीरति मा सृजैनम्।।21।।

देवैरत्रापि विचिकित्सितं किल त्वं च मृत्यो यन्न सुविज्ञेयमात्थ।

वक्ता चास्य त्वादृगन्यो न लभ्यो नान्यो वरस्तुल्य एतस्य करश्चित्।।22।।

शतायुषः पुत्रपौत्रान् वृणीप्य बल—पद्य—हस्तिहिरण्यमश्वान्।

भूमेर्महदायतनं वृणीध्व स्वयं च जीव शरदो यावदिच्छसि।।23।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-02”

कठोउपनिषद–प्रवचन-01

जीवन का गुह्यतम केंद्र : मृत्यु—पहला प्रवचन

प्रथम बल्ली :

ओम उशन् ह वै वाजश्रवस: सर्ववेदसं ददौ।

तस्य ह नचिकेता नाम पुत्र आस  ।। 1।।

तह कुमार सन्तं दक्षिणासु नीयमानासु

श्रद्धाsऽविवेश सोऽमन्यत।। 2।।

पीतोदका जग्धतृणा दुग्धदोहा निरिन्द्रिया:।

अनन्दा नाम ते लोकास्तान् स गच्छति ता ददत्।। 3।।

स होवाच पितरं तत कस्मै मां दास्यसीति।

द्वितीयं तृतीय तंहोवाच मृत्यवे त्वा ददामीति।। 4।।

बलामेमि प्रथमो बहूनामेमि मध्यम:।

किंस्विद्यमस्य कर्तव्य यन्यमाद्य करिष्यति।। 5।।

अनुपश्य यथा पूर्वे प्रतिपश्य तथापरे।

सस्यमिव मर्त्य: पच्चते सस्यमिवाजायते पुन:।। 6।। Continue reading “कठोउपनिषद–प्रवचन-01”

(एक अभुतपूर्व यात्रा)

कठोपनिषदओशो

आज हम एक ऐसी यात्रा पर चले है। जो पथ हजारों साल बाद भी उतना ही….साफ सुथरा और रमणीक है। वैसे तो भारत के अध्‍यात्‍म जगत में न जाने कितने हीर-मोती-पन्‍ने…भरे पड़े है। न जाने कितने चाँद सितारे जो संत बन कर चमक रहे है। जिनका प्रकाश सदियों से मनुष्‍य को पथ दिखाता रहा है….ओर करोड़ो सालों तक दिखाता रहेगा।

लेकिन उन सब में उपनिषद अदुत्‍य है। बेजोड़ है….जिनका कोई सानी नहीं है। आज से आप जगमगाते उन उपनिषदों को ओशो के वचनों से जीवित होता हुआ पाओगे। जो सालों से उन पर पड़ धूल-धमास। हटा को उनका अर्थ हमारे सामने लाये है मानों वो दोबारा जीवित हो गये है। आज कि यात्रा सुखद तो होगी ही इसके साथ हम आध्यात्मिक के उन गहरे रहस्यों को भी बार-बार छूते चले जायेंगे।

      नचिकेता और यम का संवाद। Continue reading “(एक अभुतपूर्व यात्रा)”

Design a site like this with WordPress.com
प्रारंभ करें